جايگاه قراردادهاي پيمانكاري و روش هاي اجراي پروژه

 

قرارداد پيمانكاري , قراردادي است كه پروژه اي از طرف شخص ثالث يا كارفرما دولتي يا غيردولتي جهت انجـام و اتمـام كـار بـه پيمانكـار سپرده مي شود . پيمانكار عبارت است از شخصيت حقيقي يا حقوقي كه طرف ديگر امضاء كننده پيمان و اجراي عمليـات موضـوع آن را بـه عهده مي گيرد . جانشينان و يا نمايندگان قانوني پيمانكار در حكم پيمانكار محسوب مي شوند . قـرارداد پيمانكـاري دولتـي بايـد بـر مبنـاي شرايط عمومي پيمان براساس مصوبات هيأت دولت و اصلاحات و تغييراتي كه پس از آن به تصويب رسيده است , منعقد شود . پيمانكار در استخدام اشخاص براي اجراي قرارداد آزاد است , اما اين اختيار با برخي شروط همراه است , چنانكه پيمانكـار حـق نـدارد از كاركنـان اداره طرف قرارداد , كسي را به استخدام خود درآورد . تهيه مصالح كار و تداركات آن در قراردادهاي پيمانكاري ساختماني به عهده پيمانكار است , و همان طور تهيه ماشين آلات و ابزار كار و وسايل حمل و نقل و سوخت و آب و كليه لوازمي كه براي اجراي عمليات موضوع پيمان لازم است در قراردادهاي پيمانكاري ساختمان به عهده پيمانكار خواهد بود ولي مي توان خلاف آن را شرط نمود . ولي در پيمانكاري صنعتي تهيه ماشين آلات و ابزار كار و وسايل ساخت كليه لوازمي كه براي اجراي عمليات موضوع پيمـان لازم اسـت اصـولاً بـه عهـده پيمانكـار بـوده و كارفرما موظف است سرمايه را جهت پرداخت ضرر كار و تهيه لوازم و وسايل كار در اختيار پيمانكار قرار دهد . و كليه اعمال آنها بايد طبـق شرايط عمومي پيمان و مفاد قراردادي باشد كه طرفين قرارداد پيمانكاري امضاء مي نمايند . امروزه قراردادهاي پيمانكاري از نوع سـاختماني , مهندسي , خريد و ساخت (E.D.C) ساخت , بهره برداري و واگذاري (B.O.T) رواج زيادي پيدا كرده , به جز خريد كالاهاي ملمـوس و خدمات و تكنولوژي , يك طرح صنعتي , همچنين مستلزم مونتاژ و نصب كارخانه و تجهيزات و راه اندازي مـي باشـد , بنـابراين تـدارك قرارداد بنا به اينكه تعهدات پيمانكاري شامل تهيه قطعات تجهيزات مختلف و نصب كارخانه مي گردد , يا شامل اين موارد نمي شود , تفاوت خواهد داشت . اين موضوع به ميزان متخصصين داخلي كه خريدار در اختيار دارد , بستگي خواهد داشت . طرح هاي موجود را مي تـوان بـه  دسته هاي مختلف بنا به درجه دخالت خود خريدار در اداره , نصب و اجراي طرح تفكيك نمود كه عبارتند از :

الف) شيوه كليد در دست Tumkey كامل يا قرارداد مديريت عمليات براي يـك دوره معـين بـراي طـرح هـاي سـاخت , اجـرا و اشـتغال (B.O.T)

ب) شيوه كليد در دست كامل

ج) شيوه كليد در دست جزئي

د) اجراي كامل طرح و عمليات توسط كارفرما

در طرح كليد در دست كامل , مسئوليت هاي پيمانكار به تهيه مواد و كالاها متوقف نيست , بلكه بـه تحويـل كارخانـه در وضـعيت عمليـاتي كامل به خريدار نيز تعميم مي يابد در اين صورت مسئوليت خريدار در رابطه با مديريت طرح محدود مي شود . در مواردي خاص , قـرارداد شامل مقرراتي براي پيمانكار جهت اداره عمليات كارخانه براي دوره اي معين در ازاي حق الزحمه اي مورد توافق مي باشد . اين موضوع بـه متخصصين داخلي جهت رشد و تكامل فرصت مي دهد تا تدريجاً با نحوه اداره طرح آشـنا گردنـد . امـا در طـرح كليـد در دسـت جزئـي , مسئوليت پيمانكار محدود  است , و حوزه دقيق اين مسئوليت ها به ماهيت طرح و خصوصاً به ماهيت تكنولوژي و دانش فنـي فرآينـد مـورد نياز , براي ماشين آلات معين مورد نياز , و به متخصصين داخلي در دسترس خريدار كه قادر به اداره كامـل طـرح در مـوارد خـاص باشـند , بستگي خواهد داشت . مسئولين طرح جهت اجراي طرح هاي معين صنعتي بايد اقدامات و برنامه ريزي زير را مدنظر داشته باشند :

1. تعيين دقيق اجزاي طرح
2. تعيين حدود وابستگي متقابل و ارتباطات بين اجزاء مختلف
3. فهرست برداري از فعاليت هاي هريك از اجزاء و نوبت اجراي آنها , با در نظر گرفتن ارتباطات و وابستگي متقابل آنها
4. يكپارچه سازي مجموعه طرح , جهت تسهيل انعقاد قرارداد در مورد اجزاء مختلف با پيمانكاران يا پيمانكاران فرعـي مختلـف كـه براي اين منظور روش هاي مؤثر پيگيري و تنظيم طرح بايد ايجاد شود .

راه اندازي يك طرح صنعتي بزرگ مستلزم خريد انواع مختلفي از ماشين آلات , كالاهاي نيمه يا كاملاً توليد شده , مصالح و مواد و تـداركات جهت ساختمان سازي است . اجراي مؤثر قرارداد پيمانكاري مستلزم يك نحوه برخورد درست هدايت شده نسبت به مجموعه خريدها مرتبط با اجزاء مختلف خود طرح است . يعني با شناسايي اجزاء مختلف طرح مديريت بايد فهرستي از مواد هريك از اجـزاء را تنظـيم نمايـد , چـه بسا بعضي از مواد بين همه اجزاء طرح ها مشترك , بقيه مواد و ممكن است فقط بين تعداد معـدودي از اجـزاء مشـترك بـوده يـا منحصـر و مختص فقط يك جزء باشد . اين امكان وجود دارد كه خريد اقلام مشترك را به دو يا چند جز تقسيم نموده و از مزيت خريد با حجـم زيـاد بهره مند شده تعيين برنامه زماني خريد براي مواد لازم بايد با اجراي اجزاء مختلف طرح ارتباط داشته باشد . در اجراي طـرح خريـدار غالبـاً ضروري حس مي كند كه كمك فني شخص ثالثي را براي مشاوره و نظارت و هماهنگي مؤثر احساس كند , زيرا ميزان اين كمك در اجـراي طرح مؤثر خواهد بود . ميزان اين كمك اساساً بستگي به دو عامل عمده خواهد بود كه نيـروي متخصـص داخلـي خريـدار , ديگـري ميـزان پيچيدگي طرحي كه بايد اجرا شود , لذا اطلاع و آگاهي از كمك فني شخص ثالث براي مشاوره و نظارت و هماهنگي يكي از عوامل مؤثر در اجراي طرح خواهد بود . لذا خريدار بايد نيازهاي خود به خدمات فني را جهت تصميم گيري به شكلي كه اين كمك بايد جلب گـردد را بـه دقت بررسي نمايند به اين تصميم منجر به ترتيبات قراردادي شده كه خريدار بايد به منظور تضمين اجـراي مـؤثر ايـن طـرح فـراهم نمايـد .

بعضي از اين ترتيبات قراردادي مي تواند بين اشخاص زير منعقد شود :

1 : بين يك خريدار ( كارفرما ) و يك شركت مهندسي مشاور

2 : بين يك شركت مهندسي مشاوره پيمانكار يا پيمانكاران فرعي

3 : بين يك شركت مهندسي مشاور و پيمانكار اصلي و پيمانكاران يا پيمانكار فرعي .

در هريك از اين نوع ترتيبات ذكر شد , ساختار تعهدات قراردادي و رابطه حقوقي كارفرما و پيمانكار تغيير خواهد كرد .

شيوه هاي متداول براي مديريت قراردادهاي بين المللي در پروژه هاي صنعتي قابل استفاده است عبارتند از :

1.   شيوه مديريت كامل پروژه توسط كارفرماي دولتي

در اين شيوه يك شركت دولتي تحت عنوان پيمانكار يا طرف قرارداد , كليه عمليات مربوط به مراحل سه گانه فرآيند اجراي قرارداد از قبل تا بعد از قرارداد را رأساً به عهده مي گيرد و توسط كاركنان ستادي خود آن را اجراء مي كند . اين روش يكي از متداول ترين شـيوه دركشـورما است . اما يكي از نقايص اساسي اين شيوه , عدم امكان اعمال كنترل هاي لازم مديريتي بر فعاليت هاي پيمانكار , بـه دليـل ناكارآمـدي نظـام اداري فعلي حاكم بر شركت هاي دولتي به دلايل مختلف از جمله مقررات حاكم بر آنها مي باشد . دومين نقايص اساسي ايـن شـيوه تصـدي هم زمان دو مسئوليت امور اجرايي مربوط به مديريت پروژه و نظارت بر استيفاي حقوق كارفرما توسط يك شخص حقوقي از ديگر نقـايص اساسي اين روش است .

2.    شيوه مديريت كامل پروژه توسط بخش خصوصي

اين شيوه يكي از روش هاي پروژه هاي متداول در نظام هاي اقتصادي كشورهاي توسـعه يافتـه اسـت كـ ه اسـتفاده از شـركت هـاي بخـش خصوصي متخصص براي اداره امور مربوط پروژه ها را در دستور كار خود دارند . در اين شيوه بين كارفرما , مديريت پروژه و پيمانكار يك رابطه سه جانبه حاكم است . مديريت پروژه با اختيارات تعويضي از جانب كارفرمـا , توسط يك شركت مستقل خصوصي اداره مي شود , با اين شيوه شركت هاي بزرگ دولتي به عنوان نماينده دولـت بـدون درگيـر شـدن در مسائل متفرقه اجرايي , به راحتي خواهند توانست ضمن اعمال نظارت عاليه بر طرح هاي اقتصادي در مورد آنها به درسـتي سياسـت گـذاري نمود . اين شيوه , در كشور ما به ندرت مورد استفاده قرار مي گيرد , و حتي در برنامه خصوصي سازي اين روش جايگاه مناسبي نداشـته , و خصوصي سازي در كشور ما به معناي واگذاري مالكيت محدود و معنا مي شود .

3.    شيوه مديريت مشاركتي توسط كارفرما دولتي و بخش خصوصي

در اين روش كارفرما با در نظر گرفتن امكانات , نيروي تخصصي و ستادي خود , بخشي از عمليات مديريت پروژه را بـه بخـش خصوصـي واگذار مي نمايد , در اين شيوه كاركنان شركت خصوصي به موازات كاركنان كارفرما دولتي به اعمال مديريت پـروژه و نظـارت بـر فعاليـت هاي پيمانكار مي پردازند , اين شيوه اگرچند داراي مزاياي مثبتي نسبت به شيوه هاي قبلي دارد , چنانچه در مرحلـه اجـراء حـوزه مسـئوليت كاركنان كارفرما دولتي و كاركنان شركت خصوصي به درستي تفكيك و جدا نگردد , خود ضعف بزرگي در كندي عمليات بر ناهمـاهنگي در مديريت پروژه است .

نقص ديگر اتخاذ اين شيوه كه در برخي از پروژه هاي صنعتي مشاهده مي شود , فقدان تبيين و تثبيت جايگـاه حقـوقي مشـاور مـديريت در قراردادهاي اصلي منعقده بين كارفرما و پيمانكار اصلي است , نظر به اينكه اجراي طرح هاي صنعتي , پيچيده و شامل بسـياري از عمليـات و خدمات مي باشد , به ندرت عرضه كنندگان تجهيزات , مواد و خدمات داراي شخصيت واحد هستند . در همين اثناء جهـت اجـراي مـؤثر و كارآمد طرح , وجود تجهيزات قابل رقابت و هماهنگي در فعاليت هاي مهم مي باشد . مجري طرح به تأمين پرهيز ازمشكلاتي كه مـي توانـد به وقوع بپيوندد , معمولاً قرارداد را به يك تأمين كننده يا پيمانكار عمومي با اختيار انعقاد قراردادهاي فرعي در مورد تهيه تجهيـزات , مـواد و يا خدمات مختلف با ساير عرضه كنندگان واگذار مي كنند . ترتيبات قراردادي بين كارفرما و پيمانكار عمومي در رابطه با نقش مسئوليت هاي وي در قراردادهاي فرعي ممكن است تفاوت كند , در بعضي از موارد پيمانكار اصـلي ممكـن اسـت بـه داشـتن حـق ان حصـاري در اعطـاي قراردادهاي فرعي تأكيد و اصرار نمايد . در اين صورت بايد كارفرما با بررسي اوضاع اين حق را قائل شده يا اين حق را سلب نمايد .

از ديگر مواردي كه در اين فصل بايد به آن اشاره شود , روش هاي اجراي پروژه هاي صنعتي يا ساختماني است . معمولاً اجراي پروژه هـاي صنعتي يا ساختماني به صورت هاي زير انجام مي گيرد :

1 ـ شيوه اماني

در اين شيوه , دستگاه اجرايي رأساً انجام كليه فعاليت هاي مربوط به اجراي عمليات بر عهده   مي گيرد , و دستگاه اجرايي با تأمين , تهيـه و تدارك كليه امكانات و عوامل اجرا , كارها را با هزينه خود و تحت مسئوليت و نظارت خويش اجرا مي كند.

2ـ شيوه پيماني

در اين شيوه انجام كليه فعاليت هاي مربوط به اجرايي عمليات , طي مبادله موافقت نامه به واحدي به نام پيمانكار واگذار مي گردد و پيمانكار , با قبول مسئوليت پيشنهادي قيمت مورد نظر , خود براي اجراي كار و تهيه و تدارك و تأمين كليه امكانات و عوامل اجراي مـورد نيـاز و بـه كارگيري آنها براي اجراي كار و راه اندازي و تحويل آن را بر عهده داشته و كار را تحت نظـر مـديريت و مسـئوليت شـخص خـود اجـرا و تحويل مي دهد.

3ـ شيوه موافقت نامه مديريت

در اين شيوه , انجام كليه فعاليت هاي مربوط به اجراي عمليات , به صورت انجام هزينه مستقيم , به هزينـه كارفرمـا در قبـال پرداخـت حـق الزحمه مقطوعي طي پيماني موسوم به موافقت نامه مديريت به عاملي به نام عامل مديريت محول مي گردد و در حقيقت عامل مديريت امـين و مباشر كارفرما براي اجراي عمليات با دريافت حق الزحمه مقطوع خواهد بود .

4ـ شيوه دستمزدي

در اين شيوه , كارفرما خود مسئوليت تأمين مصالح , ماشين آلات و ديگر امكانات مورد نياز را جهت انجام كار خود شخصاً برعهده مي گيرد و صرفاً در قبال پرداخت دستمزد به نيروي  انساني , كار را انجام مي دهد . به طور كلي به هر حالتي كه مصالح توسط كارفرما تأمين شـود و تأمين بقيه عوامل نظير نيروي انساني , مديريت به عهده پيمانكار باشد را اصطلاحاً شيوه دستمزدي مي گويند .

5ـ شيوه قيمت مقطوع

اين شيوه كه يكي از زير روش هاي پيمانكاري است , كار با قيمت مقطوعي براي كل كار , به عامل اجراء واگذار مي گردد . اصطلاح مقاطعه كار برگرفته از اين شيوه است .

6ـ شيوه متر مربع يا واحد كار

اين شيوه هم همان شيوه پيمانكاري است كه انجام كار براساس قيمت واحد كار متعـارف در آن , مـثلاً مترمربـع زيربنـاء متـر طـول كانـال , كيلومتر راه يا انتقال برق و آب و گاز و نظاير آن به پيمانكار واگذار مي گردد .

7ـ شيوه درصدي

اين شيوه همان روش پيمانكاري است ليكن طي آن پرداخت ها براساس درصد پيشرفت كار انجام روش هـاي ديگـري ماننـد موافقـت نامـه كامل , موافقت نامه جزء نيز وجود دارد كه هريك از روش هاي فوق داراي معايب و مزايايي هستند و در تصميم گيري ها بايد تمام جوانـب آن مورد توجه قرار گيرد . روش هاي مذكور بايد درصدد تأمين عوامل پنج گانه جهت اجراي عمليات اجرايي باشد كه اين عوامل پـنج گانـه عبارتند از:

1. مديريت
2. مصالح
3. ماشين آلات
4. نقدينگي
5. نيروي انساني اجراي كار

روش هاي مذكور براساس چگونگي تأمين جهت اجراي عمليات و روابط عوامل پنج گانه با يكديگر تنظيم گرديـده و بـا بررسـي چگـونگي اجراي عمليات و يا چگونگي قيمت گذاري مؤثر خواهد بود . اصولاً عمده ترين و عمومي تـرين شـيوه جـاري جهـت اجـراي پـروژه هـاي صنعتي و ساختماني متوسط و بزرگ شيوه پيماني است .